حقوق شهروندی

حقوق شهروندی‌و‌«حق بر شهر»

حقوق و تکالیف متقابل شهر و شهروندان

حقوق شهروندی‌و‌«حق بر شهر»

سمیرا وکیلی

«شهر»، «شهروندی» و «حقوق شهروندی»؛ مفاهیم و واژه‌هایی که این‌روزها از گروه‌های مختلف اجتماعی، به‌وفور شنیده می‌شود. بسیاری از ما صبح که از خانه خارج می‌شویم تا غروب که دوباره به خانه بازگردیم با مسائل مختلف شهری درگیر هستیم. شهر یعنی کتابخانه، سینما، دانشگاه، فرهنگسرا، تئاتر، پارک، تفریحگاه‌های عمومی، ورزشگاه، مجتمع‌های رفاهی و فروشگاهی، فرودگاه، شهرداری، راه‌آهن، هتل، مترو، شبکه حمل‌ونقل عمومی، بیمارستان، نمایشگاه و… و شهروندان عموما با سلایق و انگیزه‌های مختلف، در جامعه شهری به فعالیت می‌پردازند؛ عده‌ای برای کسب‌وکار، گروهی برای پرکردن اوقات فراغت و گروهی دیگر برای آموختن مهارت‌های فردی و جمعی. مشکلات شهری هم یعنی ترافیک، وسایل حمل‌ونقل عمومی، آلودگی هوا، محدوده طرح ترافیک، نظافت شهر، فضای سبز شهری، پارک‌ها، سد معبر و… . شاید ساده‌ترین مثالی که همواره با آن درگیر هستیم آبگرفتگی معابر در روزهای برفی و بارانی باشد؛ روزهایی که تاکسی‌ها دربست می‌شوند و وسایل حمل‌ونقل عمومی، دیر می‌رسند، اتوبوس‌های خط‌ویژه جای سوزن‌انداختن ندارند و بدتر از همه هم شلوغی متروهاست که انواع و اقسام بوها با هم مخلوط می‌شود و در این بین دستفروش‌های داخل مترو هم سعی می‌کنند جنس‌هایشان را بفروشند. بارها هنگام غرزدن و گلایه گفته‌ایم: «انگار نه انگار که مردم وجود دارند».

حقوق شهری و شهروندی:

در ساده‌ترین شکل تعریف، مردم همان شهروندان یک شهر هستند. مفهوم شهروند و حقوق شهروندی از آن‌دست واژه‌ها و مفاهیمی‌است که با تأخیر، وارد ادبیات حقوقی کشور ما شده است؛ به‌طوری که طراحان قانون اساسی در هیچ‌یک از اصول به‌خصوص فصل سوم (حقوق ملت) این واژه را به ‌کار نبرده‌اند. نخستین ‌بار قانونگذار در سال۱۳۸۳با «قانون احترام به آزادی‌های مشروع و حفظ حقوق شهروندی» این واژه را وارد ادبیات حقوقی ایران کرد.

حقوق شهروندی، یک مفهوم نسبتا وسیع است که شامل حقوق سیاسی و غیرسیاسی می‌شود. حقوق شهروندی در بستر حقوق شهری، از مفاهیمی‌است که جنبه‌های گوناگون شهروند و زندگی شهری را در بر می‌گیرد؛ مباحثی از قبیل:

•  حق برخورداری همه شهروندان از اطلاعات به‌روز، صحیح، دقیق و کافی درباره اداره شهر
• حق مشارکت شهروندان در تدوین بودجه شهری و مدیریت شفاف شهری
• حق برخورداری از سیستم حمل‌ونقل عمومی کافی با هزینه مناسب
• برخورداری از محل سکونت امن (بهترین مثال برای درک این حق، زلزله مخوف تهران و گسل‌هایی‌است که این شهر را ناامن کرده است.)
•  حق شهروندان برای برخورداری از محیط‌زیست سالم
• برخورداری شهروندان از فضای سالم برای فعالیت‌های فرهنگی، ورزشی و صرف اوقات فراغت و ایجاد فضاهای عمومی جهت ورزش، مانند پارک‌ها و فضاهای سبز؛ به‌ طوری که در دسترس باشد و مردم در محله بتوانند به‌سهولت از آن استفاده کنند
• حمایت خاص از گروه‌ها و افراد آسیب‌پذیر و نقش شهرداری در پاسداشت کرامت انسانی معلولان
• حفاظت از میراث فرهنگی و طبیعی شهر
• حفظ سلامت و پیشگیری از شیوع بیماری در محله با جمع‌کردن زباله‌ها، انتقال آنها به خارج از فضای شهری و معدوم‌کردن آنها
• هدایت فاضلاب‌های تولیدشده در شهر به نقاط خارج از شهر
• پاک‌کردن آبراه‌ها از اشیا و زباله‌ها و پسماند‌های احتمالی به منظور جلوگیری از جمع‌شدن و ماندن آب در جوی‌ها.

جایگاه حقوق شهروندی و حقوق شهری محدود به قوانین داخلی کشورها نمی‌شود بلکه این مفهوم مرزها را درنوردیده است؛ به‌‌طوری که امروزه منشور جهانی حقوق شهری از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. این منشور عمدتا به بحث شهر و شهرنشینی و حقوق ساکنان شهر‌ها می‌پردازد.

تکالیف شهروندی:

باید توجه داشت که حقوق و تکالیف در برابر هم قرار می‌گیرند و هر کسی در قبال حقی که به او تعلق می‌گیرد موظف است و باید وظیفه‌ای انجام دهد و تکلیفی بر عهده اوست. شهروندان نیز تکالیفی از قبیل پرداخت مالیات و عوارض شهری دارند؛ همچنین حفظ محیط‌زیست و… . ناگفته نباید گذاشت که در این بین، تدوین قانون جامع شهری (شهرداری با نگاه مدرنیزاسیون) یکی از نیازهای مهم قوانین شهری‌است. تدوین قانون جدید و به‌روزکردن قوانین، نیاز همه جوامع (حتی توسعه‌یافته) است. این در حالی‌است که در کشور ما علاوه بر قدیمی‌بودن قانون شهرداری و اصلاح چندین‌باره آن، با تنوع و تکثر قوانین در حوزه شهر و شهرداری مواجه هستیم و متأسفانه در قانون شهرداری مصوب سال۱۳۳۴ و اصلاحات و الحاقات بعدی، هیچ‌گونه ذکری از شهروند به میان نیامده است. در این قانون صرفا به وظایف شهرداری‌ها ـ و نه شهروندان ـ اشاره شده است؛ درحالی‌که در قوانین کشورهای پیشرفته به روابط دو‌سویه شهرداری و شهروندان به شکل توامان پرداخته می‌شود.